Jest jedną z najmniejszych ryb karpiowatych żyjących w Europie. Długość jej ciała rzadko przekracza 9 cm, lecz pomimo niewielkich rozmiarów jej przyrodnicza wartość jest ogromna.

Ciało różanki (bo o niej mowa) jest silnie bocznie spłaszczone i wygrzbiecone, pokryte na całej powierzchni stosunkowo dużymi,  cykloidalnymi łuskami, których wzdłuż osi ciała znajduje się 40. Płetwy są dobrze wykształcone, z czego płetwa grzbietowa jest lekko zaokrąglona, natomiast odbytowa i ogonowa lekko wcięte. Trzon ogona silnie umięśniony, dość wąski. Linia naboczna różanki jest niepełna i bardzo krótka, położona ponad nasadą płetwy piersiowej, zaś kanał linii nabocznej przechodzi tylko przez 5 do 6 łusek. Od środka ciała do końca ogona, po bokach ryby ciągnie się wyraźna, dość charakterystyczna zielono-niebiesko ubarwiona smuga, z wyraźnym metalicznym połyskiem.

Dymorfizm płciowy u różanki jest niewielki, a wyraźne różnice widoczne są wyłącznie w okresie rozrodczym. Płetwa grzbietowa i odbytowa nabierają czerwonej barwy, która u samców jest o wiele bardziej jaskrawa. Dodatkowo u samców na czubku głowy, ponad otworem gębowym, nad oczami oraz w okolicach otworów nosowych, pojawia się wysypka perłowa. Czerwone wybarwienie płetw w okresie rozrodczym u samic jest mniej intensywne, wysypka perłowa nie występuje, lecz brodawka moczopłciowa ulega wydłużeniu i przekształceniu w pokładełko pod postacią miękkiej rurki. Długość pokładełka zależna jest od gotowości do odbycia tarła, a więc stopnia owulacji i podlega wyraźnym wahaniom w sezonie rozrodczym. U samic gotowych do rozrodu osiąga około 5-6 cm długości i sięga wyraźnie poza płetwę ogonową, zaś między aktami tarła długość pokładełka ulega skróceniu.

Są to ryby krótkowieczne, dożywają do szóstego roku życia, zaś dojrzałość płciową osiągają w drugim roku życia. Jej płodność w wodach Polski jest niewielka i waha się od 200 do 700 złożonych oocytów. Tarło przypada na miesiące wiosenne i letnie, najczęściej od kwietnia do początku lipca. Samice do rozrodu przystępują co około 10-12 dni, każdorazowo składając od 8 do 12 ziaren ikry. Podczas okresu rozrodczego samce zajmują terytoria o średnicy 60-80 cm z kilkoma dorodnymi małżami i przepędza z niego inne samce. Gdy do zajętego terytorium zbliży się samica, samiec wykonuje prosty taniec godowy zachęcając potencjalną partnerkę do obejrzenia małży i odbycia tarła. Różanka jest rybą ostrakofilną – samica kieruje jaja do syfonu wpustowego małża wykorzystując do tego pokładełko. Jaja trafiają do jamy skrzelowej małża wraz z wodą. Następnie samiec postępuje podobnie – uwalnia nasienie w pobliżu małża. Zostaje ono zassane przez syfon, a zapłodnienie złożonej ikry następuje wewnątrz jamy mięczaka. Po akcie tarła samiec przepędza samicę i przygotowuje się do ponownego rozrodu. Czynności godowe podczas sezonu powtarzane są wielokrotnie, aż do całkowitego zapełnienia komory skrzelowej małża zapłodnionymi jajami.

Rozwinięty narybek osiąga długość 7-8mm i jest gotowy by opuścić ciało małża. Dochodzi do tego po upływie 20-40 dni od zapłodnienia jaj.  Małe różanki odżywiają się pokarmem roślinnym i detrytusem, wzbogacając dietę o drobne bezkręgowce – zarówno bentosowe jak i  planktonowe. Najczęściej konsumują larwy ochotkowatych i meszkowatych, a także widłonogi i wioślarki. Udział bezkręgowców w diecie różanek spada wraz z wiekiem i rozmiarem, by ostatecznie przejść na dietę składającą się ze szczątków roślin naczyniowych, glonów oraz detrytusu. W ich układach pokarmowych stwierdzano również znaczne ilości piasku.

Różanka jest jednym z najbardziej wyspecjalizowanych gatunków ryb pod kątem wymagań siedliskowych. Jest limneobiontem – preferuje wody stojące i wodno płynące, takie jak jeziora, starorzecza, stawy, oczka wodne czy kanały. Wybiera miejsca stosunkowo blisko brzegów silnie zarośnięte roślinnością, często również roślinami z liśćmi pływającymi.

 Znane są też przypadki występowania różanki w większych rzekach – stabilne populacje odnotowano w Bugu oraz kanale Wieprz-Krzna, lecz ich liczebność podlegała silnym fluktuacjom . Różanki są w stanie dobrze znosić deficyty tlenowe dzięki specyficznego metabolizmowi, wyróżnia się także szerokim zakresem optymalnych temperatur. Do rozrodu wymaga jednak małży z rodziny skójkowatych, które są niezwykle wrażliwe na zanieczyszczenia i stanowią bioindykatory chemizmu wód. Małże zanikają wraz ze wzrostem stężenia zanieczyszczeń w wodzie, co prowadzi do znaczącego ograniczenia populacji różanki – ryby nie mają możliwości składania jaj.  Dodatkowym problemem jest ekspansja inwazyjnego małża z rodziny skójkowatych – szczeżui chińskiej. Małż ten jest częstym wyborem różanki jako miejsce składania jaj. Niestety narybek nie ma możliwości pełnego rozwoju, gdyż szczeżuja chińska posiada umiejętność pozbycia się embrionów z jamy skrzelowej. Słabo rozwinięte ryby stanowią wtedy bardzo łatwy łup dla innych organizmów wodnych, dodatkowo same nie są w stanie przetrwać w środowisku zewnętrznym, gdyż nie są na nie odpowiednio przygotowane.

Fot. 1 Różanka w pułapce (Białowieża) (fot. Michał Mięsikowski)

W Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt różance przypisano kategorię NT. Oznacza to, że jest gatunkiem bliskim zagrożenia wyginięciem. Jest również objęta ochroną częściową. Ze względu na specyficzny sposób rozrodu jest rybą szczególnie wrażliwą na zmiany środowiska. Dlatego też poza ochroną gatunkową musimy myśleć o całej specyfice życia różanki. Chronić naturalne, drobne zbiorniki wodne, które niestety coraz częściej ulegają eutrofizacji a w jej wyniku wypłycają się i stopniowo zanikają. Ograniczenie dopływu zanieczyszczeń przemysłowych do wód winno zostać ograniczone i lepiej kontrolowane, gdyż utrata możliwości rozrodu dla różanki jest wyrokiem śmierci. Nie możemy dopuścić do dalszej kolonizacji zbiorników wodnych przez szczeżuję chińską – jest ona wyjątkowo szkodliwa dla populacji różanki, a dodatkowo cechuje się większą odpornością na zanieczyszczenia wód od gatunków rodzimych. Bez naszej pomocy jedna z najmniejszych ryb karpiowatych zniknie z naszych wód.  Dbajmy o różankę, gdyż nic jej nie zastąpi.

Fot. 2 Różanka z rz. Kulawa (fot. Maciej Mularski)

Fot. 3 Różanka z Łupawy (Słowiński Park Narodowy) fot. Michał Mięsikowski

Marek Wojtan